Hva mener du a, Tore?

Hei sann, Tore. Tenkte jeg ville skrive noen ord til deg. Har litt drammensstoff på hjertet. Noen spørsmål. Ting du nok ville sette pris på å diskutere med meg, for du er jo ordfører’n min.

Jeg møtte deg jo på Meny på Union Brygge rett før jul. Eller – møtte og møtte. Jeg gikk jo i hvert fall forbi deg. Det må vel ha vært mellom pallen med økologiske havregryn og kaffereolen, tror jeg. Eller var det rett ved kjeksavdelingen, tro? Er sannelig ikke helt sikker. Men poenget er at jeg er en tanke skråsikker på at du gjerne ville slått av en halvtimes tid med en ukjent i førjulsrushet for å høre mine meninger om byen vår, elvebyen Drammen, vet du. Eller hva?

Men jeg lot det være, jeg. Bare nikket sånn litt eplekjekt og kvikt da jeg strenet forbi på vei til melkeskapene innerst i lokalet. Ja for å si det som det er, så skulle jeg kjøpe en kvart liter fløte. Joda, jeg vet jo utmerket godt at jeg burde la være å kjøpe fete meierivarer, for jeg hadde hatt godt av å miste noen kilo. Det la du sikkert merke til da du besvarte mitt diskrete «jeg later som ikke noe når jeg møter ordføreren»-smil med et vennlig nikk.

Derfor ble det ikke noen langprat. Kanskje like greit, for du er muligens gruelig lei av bedrevitende folk som stopper deg for å forklare hvordan du skal styre byen? Derfor sender jeg heller dette nokså private brevet. Kan jo være mellom deg og meg, dette. Vi behøver jo ikke akkurat la hele byen kjenne til det.

Nå skal ikke jeg ta noe parti politisk, altså, Tore, men du personlig står høyt i kurs hos meg – som ordfører. For meg er du den selvsagte leder i den nye drammenskommunen. Hvorfor du ikke stiller som kandidat, vet ikke jeg, men du drømmer kanskje om mer tid til andre ting. Hobbyer og sånn, vet du. Frimerkesamling, fjellklatring og slikt. Bare å ombestemme seg. Så kan sikkert disse andre kandidatene; Eivind, Fredrik og Monica, finne seg andre oppgaver. De kunne for eksempel sørge for at det gikk i alle fall én buss til/fra Underlia på søndager? For jeg regner jo med at dere politikere kan fikse ett og annet, og det er slike ting jeg vil ta opp med deg. Og apropos ny kommune; vi skal beholde det flotte byvåpenet, selvsagt. Det fikser du vel?

Det andre jeg vil be deg gjøre, er å dra bort til Strømsø torg. Ta med et spett eller helst en bulldoser en mørk natt, og så fjerner du dette forskrekkelig stygge Vegvesenet-bygget, for denne betongkolossen skjemmer ut torget, altså, ikke minst mellom de andre flotte byggene; den ærverdige stasjonsbygningen, den gamle Latinskolen og det mektige fordums Central Hotel-bygget. Statens Vegvesen behøver ikke holde til midt på torget, vet du, Enig? Og så må du sørge for å gjøre plassen litt koseligere, for nå er det jo åpent og tomt som en kommunekasse der. Ligner en miniutgave av Den himmelske freds plass, altså. Fyll opp med aktiviteter, boder, flere trær og skap litt miljø, da! Eller kunne du arrangere Globusfestivalen hver helg, tror du? For det var helt fantastisk der den lørdagen i september, Folkeliv. Miljø, Fest.

Apropos torg, Tore. Gratulerer med nesten nytt Bragernes torg. Som ordfører tar du vel taxi av og til, vel? Har du da ikke medfølelse med disse stakkars, forfrosne taxisjåførene som nå ikke lenger har et lite drosjehus å vente i? Som det nå er, må de jo stå ute i den iskalde trekken fra Drammenselva å vente på deg. Går ikke an det, vel? For du vil vel ikke de skal sitte i bilene med motorene i gang for å holde varmen og forurense luften for godtfolk fra Tangen og Hamborgstrøm? Da kan det hende MDG-Ståle blir fykende illsint, vet du.

Og så lurer jeg nok litt på hva du tenkte da du lagde disse to fem meter brede autostradafeltene langs begge fortauene, der det bare er tillatt for syklister. Må nok også innrømme at jeg knapt har sett en eneste syklist der ennå.

Var forresten i marka søndag. Ja Bragernesåsen er virkelig stedet å treffe hyggelige drammensere, faktisk. Alle hilser og smiler – ja nesten alle, da. For det var én dame i sort, stram trikot som bare føyk forbi meg uten å si hei. Hmm. Er det ikke innført hilseplikt i Drammensmarka, da? Leste jo noe sånt i DT i desember. Helt på sin plass. Så hvis du har mulighet til å få tak i denne trikotkvinnen og lekse opp for henne, var det fint. Og aller best er det hvis du kunne få inn hilseplikt i politivedtektene, selvsagt. Tenk på det, da!

Sånn helt til slutt, så må jeg i rettferdighetens navn skamrose deg for mye annet. Det har skjedd veldig mye bra i din ordførertid fra 2003, ja ikke minst Elvepromenaden, de fenomenale turstiene langs elva. Jeg tar vel ikke mye feil om det er du personlig som har stått og gravd ut disse i sene kveldstimer etter kontortid? Og uansett om du kanskje fikk ørlite hjelp av Baumann og Gharahkhani, så er det ingen tvil om at Drammen har fått et veldig godt renommé i din ordførertid. Nå er jeg seriøs, altså. Bra, Tore.

Må vel slutte nå. Har en god del andre saker jeg også vil spørre deg om, så kanskje sender jeg et nytt brev gjennom DT eller tar det opp med deg når vi ses på Meny neste jul. Du er sikkert klar til en diskusjon hvis jeg møter deg idet du passerer fruktavdelingen eller idet du handler kveite hos blide Adrian i fiskedisken. Se heller ikke helt bort fra at jeg kaster inn et par saker idet du skal til å betale hos Drammens koseligste kassadame; Anne Lise.

God lørdag, Tore!

Laurentius

Ekspedisjon i Drammensmarka  3. november 2018

Lørdag fikk jeg 22 nye venner – nesten –,men ikke sånne liksomvenner på Facebook, altså. Dessuten gjorde jeg en betydelig undersøkelse; kanskje ikke av den mest vitenskapelige sorten, men ytterst viktig allikevel, tror jeg. For denne lørdagen var jeg nemlig på tur; sånn i skogen, vet du. Jeg fant faktisk ut at jeg burde kjenne Drammensmarka bedre, så jeg la i vei fra Danvik. Novemberværet var småkaldt, – overraskende nok, i og med at Knut Arild Hareide nylig aksjonerte for et varmere samfunn – da jeg la i vei kl. 09. Ja, hørte du? 09! Ikke verst, altså. Hadde med tre brødskiver, 72 kroner til kaffe og vaffel her eller der, og så gikk jeg.

Jeg kravlet meg opp Zik-Zakken, passerte Åspaviljongen, Spiralen, Landfallhytta, Tverken og kom til Skimten. Du er vel imponert? En ganske lang tur, må vite. Etter hvert som jeg traff på mine 22 nye venner; trimfolk som passerte meg, fant jeg ut at jeg nok ikke hadde utstyret helt på stell. For på min vandring i villmarken møtte jeg de raffeste drammensere, som virkelig hadde skjønt at heftige treningsklær – trolig – skaper folk. For dette var besteborgere som kunne kle seg, ja kanskje litt for å bli sett, også? I min naivitet trodde jeg selv at jeg kunne bruke den litt for store skijakken fra 90-tallet og en noen år gammel treningsbukse der oppe mellom gran og furu inne ved Tverken. Men nei, jeg holdt visst ikke helt mål i klesveien.

Men dere; denne marka er rett og slett fantastisk; stier, småveier, serveringsteder og trivelige folk som hilser i ett sett. Og for noen farger! Høstløv, lyng og mose i de mest fabelaktige utgaver kjempet om oppmerksomheten min. Men nok om slik naturskryt. På Landfallhytta oppholdt jeg den trivelige verten, Magne, i 41 minutter med prat om turstier og Godset. Da han nevnte at Jostein Flo av og til var å se til skogs på de kanter, følte jeg meg nærmest hjemme. Heia Godset! Men jeg måtte videre, og på Tverken fikk jeg faktisk en vaffel syv kroner under prisen. Hva sier dere? Flott, altså. Greie folk i skogen!

Men så var det dette med å hilse, da; en fascinerende opplevelse, ja virkelig verdt en studie. Og det er her jeg har gjort min ytterst avanserte undersøkelse – utvilsomt til glede for godtfolk fra Svelvik og Tangen til Underlia og Mjøndalen. For til skogs hilser man faktisk på hverandre, fant jeg ut.  Av de 27 som kom mot meg under min barske ekspedisjon innover Drammensmarka, så hilste hele 22. Noen nikket og smilte veldig tydelig, skal du vite. Men de fleste sa også sånne eplekjekke hilseord, før de durte videre i de mest elegante treningsklær og stramme trikoter, som i grunnen overlot ubehagelig lite til fantasien. De som ikke hilste, var vel kanskje fra Nybyen eller Hamborgstrøm? Sikkert greie folk, det, men du vet; noen av dem rånet forbi på sykkel i rundt 190 km i timen, ja de skulle vel kanskje rekke noe der inne ved Steinkjerringa. Én av dem var dessuten grusomt ivrig etter å se opp i en tretopp idet jeg passerte, selv om det bare var oss to der inne i det vakre landskapet.

Du er vel temmelig spent på hva mine 22 nye venner egentlig sa på disse skogstreffene? And here are the votes from the Drammensmarka jury: Elleve turfolk sa sånn kjekt og greit «hei» mens åtte slo litt eplekjekt og kvikt til med et «heisann». Så var det også tre som sa friskt «hallo», ja én av dem sa til og med «hallo, hallo», og dette siste ble jo ekstra personlig.

Nå er jeg litt usikker på hva vi kan legge i denne forskjellen, men det kan kanskje ha vært folk fra Strøtvet som sa litt nøkternt «hei» mens de fra Øren og Hotvedt var mer freidige og frempå med sine skogsfriske «hallo». Og ved Jutultønna (Juletønna) kom jeg rett og slett i lang prat med en dame med en blå hatt, så marka er nok absolutt stedet å treffe folk. Hun mente forresten at «alt var så meget bedre før».

Etter flere timer mellom buskvekster og lyng, kom jeg til slutt ned i byen igjen; downtown kan vi vel si, ved Bergstien, og her møtte jeg et par med nesen nede i mobiltelefonene sine. «Hallo» sa jeg blidt og vennlig og hadde helt glemt at jeg ikke var i skogen lenger. De så bare stygt på meg, så jeg lusket raskt videre mot torget. Hvor dum kan man bli? Det går ikke an, dette, forstår du. Man hilser ikke på fremmede folk nedenfor Bergstien. Da skal man nok heller se stivt rett frem, eller opp på et interessant tre eller noe sånt, eller aller helst iherdig studere mobilen.

Ganske interessant, denne forskjellen. For reglene er visst sånn at nede i byen skal man ikke se på hverandre. Og absolutt ikke hilse. Det er forbudt, det. Du vet; står du ved et busstopp og smilende begynner å gå rundt å hilse på de fem andre som står der, så spørs det om ikke menn og kvinner i hvite sykehusklær eller politiet snart kommer for å undersøke hva som feiler deg. Sånn er vår verden. Eller om du setter deg på setet ved siden av noen på en buss der det er flere andre tomme seter; det går ikke an, det, vet du. Men i Drammensmarka er det helt annerledes. Der er vi alle en eneste stor og lykkelig familie.

Ja verre er det nede i de travle bygatene. Knut Arild Hareide har jo sagt vi bør få et varmere samfunn, så jeg prøver faktisk å bidra ørlite med et smil til folk jeg passerer, og flere ganger har jeg faktisk spurt eldre folk som bærer tungt, om jeg skal hjelpe. Men nei, da. Ikke tale om. Det er visst nokså skummelt, det. Noen rister bare på hodet og ser vekk, andre kommer med et kort «nei» og et skeptisk «jaså du skal rane meg-blikk», så jeg blir ikke så veldig forbauset om noen en dag hytter med neven mot meg og ber meg passe mine egne saker, altså.

Men i Drammensmarka var det ingen truende eldre damer som kastet kongler på meg. Siden DT ikke vil betale meg noe for å skrive disse linjene, så hadde jeg bare noen få kroner å ha med meg på utflukten. Etter kafferasten på Landfallhytta, la jeg i vei videre inn i villmarken – mot hytta på Tverken. Men – sannelig min hatt – hadde jeg da ikke nok igjen til både kaffe og vaffel, men det var visst ikke noe problem for den hjelpsomme karen fra Åssiden Idrettsforening. «Vi slår av på prisen», sa han. Moro i skogen!

Tipper det også kan være svært interessant å høre om da jeg lørdagen en uke tidligere tok for meg Strømsøåsen og marka på de kanter. Etter å ha gått lenger enn langt – au for en lang bakke – fra Konnerudbakken/Gamleveien, entret jeg sulten, tørst, sliten og trett Hellashytta med mitt Visa-kort. Men nei, da. Der tok de kun kontanter og Vipps, og vips stod jeg der med luen i hånden som en flau skolegutt uten penger å betale med. Men, det var visst ikke noe problem, for jeg kunne jo bare betale senere, sa Terje bak disken. Ikke verst, dere?  Så i marka er det kjekt, altså.

Dette er sånt man opplever når man forviller seg opp i elgens rike. Ja hvor var alle elgene forresten? Litt mindre tillit og goodwill er det vel nede i bygatene, vil jeg tro. Joda, det skjedde mye på disse to lørdagsturene. Så faktisk fire rådyr også, og det var en opplevelse. Litt mindre moro var det å få med seg de to karene som la en ølboks under en sten på vei ned Zik- Zakken. Sannelig godt at ikke Ståle Sørensen eller Une Bastholm fra MDG var der, for da hadde det nok blitt månelyst. Tror heller ikke de hadde likt å se rester av en bilskjerm ved stien ved Haukåsutsikten heller, i grunnen. Men Rasmus Hansson og hans medsammensvorne kan derimot være ganske fornøyd med meg, for når jeg først er i avisen, så skal jeg da sørge for å få fortalt at jeg plukket opp en colaboks innenfor Tverken og bar den til Spiralen. Ikke verst, altså.

Og sånn helt til slutt; joda, alle var enige om at det var en fin tur.

God lørdag!

(Artikkelen stod i Byavisa Drammen i november 2018)

Målaktivisten og nynorskforleggjaren Annetta Garathun

– Ho bar sin hatt som ho sjølv ville – (utvidet versjon 2)

Annetta Garathun var ein personlegdom som sette preg på samtida si – ja, både i kvardagslivet og i det offentlege. Sjølv om ho ikkje er allment kjend i vår tid, var vestlendingen ein av desse pionerane som aktivt arbeidde for kvinners rettar, nynorsk litteratur, målsaka og bygdekulturen. Garathun var av dei fyrste kvinnene som utdanna seg til lærar, vart seinare bokforleggjar og fekk eit langt og spanande liv i Kristiania.

Annetta Garathun vart fødd i 1856 på den vesle garden Skorge i Grytten i Romsdal, men eg er likevel så fri å kalla henne eidfjording, for det var i stor grad heimbygda til foreldra, Eidfjord, ho kjende seg knytt til. Mora og faren, Marta og Ola Garathun, hadde flytt frå Øvre Eidfjord til Romsdal kring 1849, og dei var nok inspirerte av at mange hardingar på denne tida hadde vore på Nord-Vestlandet på sumarfiske, og dermed gjorde garatunane romsdalingar av seg – for ei stund. Kring 1859/-60 kjøpte familien ein større gard på Vågstranda på sørsida av Romsdalsfjorden og budde på Kjølset-garden fram til 1875. Marta og Ola fekk seks jenter, og i Eidfjord vart dei stundom kalla «dei vakre Garathun-systrene» (Kjølset-systrene).

Knut L. Måge skriv i tidsskiftet «Hardanger i 1972»: «Dei var alle flinke i boka, og alle stod fremst på kyrkjegolvet til konfirmasjon i Veøy-kyrkja næreså Annetta; for presten sjølv hadde konfirmant det året.» Som ei motvekt til folkehøgskulane sette presten Olaf Olafsen i 1874 i gang ein ungdomsskule i Veøy, der Annetta og systera  Maria gjekk sumarkurs. Dette vart innleiinga til dei såkalla amtsskulane (skule etter folkeskulen).

Då foreldra i 1875 vende heim til Hardanger, var den sjølvstendige Annetta Garathun 19 år og drog difor til Danmark for å gå på den vidgjetne Askov Højskole. Nettopp denne tida på folkehøgskulen sette nok sterkt preg på den unge, forvitne dama, for her fekk ho læra mykje, treffa interessante menneske, og her la ho nok grunnlaget for yrkeskarrieren sin.

Etter tida i Danmark var ho frå 1877 på Torp-skulen på Elverum, som var ei form for friskule utanfor det vanlege skulemønsteret. Venteleg var det her ho fekk lærarutdanninga si, og sidan underviste ho ved skulen òg. Det bygde seg opp eit radikalt miljø rundt skulen med Helge Væringsåsen som midtpunkt, skriv Måge i «Hardanger», og held fram: «Slik kom Annetta Garathun til å arbeida mykje i den store boksamlinga til Væringsåsen, og slik var det vel ho fekk bokormen i seg.»

Annetta Garathun forlét Elverum i 1883, var deretter ei tid i Eidfjord, og eitt år var ho lærar i Stangvik på Nordmøre. Kvinner hadde nokre få år tidlegare fått høve til å verta lærar i folkeskulen; på landet frå 1860 og i byane frå 1869, så også her var vestlendingen tidleg ute. Truleg busette ho seg i Kristiania på slutten av 1880-talet og arbeidde kring 1891 ei tid som lærar, før ho tok til å arbeida i forlaget til Søren Mittet, ein mann ho nok kjende frå tida i Veøy i Romsdal. Annetta hadde fått interesse for boksal og forlagsverksemd, og no fekk ho læretida si.

I 1894 gjekk ho i kompaniskap med Magnus Hydle, som ho truleg kjende frå Ulvik, i nynorskforlaget Hydle & Co, i Grubbegata 2. Truleg samarbeidde firmaet temmeleg nært med  sogningen Olaf Huseby, som nokre år hadde drive forlag og boktrykkeri i Kristiania, før han gjorde amerikanar av seg. For Husebys verksemder heldt nemleg til i same bygg, i Grubbegata, som Hydle & Co; Huseby i fyrste høgda og Annetta og Magnus  i andre høgda. Hydle & Co gav også ut nokre av Husebys bøker, og dei fyrste bøkene Annetta og Magnus gav ut, er trykte hjå Huseby, fortel Knut L. Måge. Mykje tyder på at for Hydle var forlagsdrifta meir som ein fritidssyssel, så truleg var det Annetta som stod for den daglege drifta.

Men alt året etter trakk Hydle seg ut, og Annetta stod åleine med forlaget. Ho etablerte då firmaet under nytt namn, A. Garathuns Forlagsbokhandel, stadig i Grubbegata 2, i bygget der ein frå 1903 også finn Stortorgets Gjæstgiveri, og dreiv sjølv forlaget fram til 1899. Mellom anna hadde ho i åra 1897-1899 ekspedisjonen av «Syn og Segn» for Det Norske Samlaget.

Alt tilseier at lokalet i Grubbegata tente som både bokhandel og forlagsverksemd, og staden skal ha vore ein samlingsplass for mange hardingar i hovudstaden. Fleire av desse hjelpte til i forlagsekspedisjonen, til dømes stortingsstenografen Jon Måkestad, som budde i same bygg.

Annetta Garathun ivra for målsaka, og det var difor nynorskbøker ho ville gje ut. På denne tida var ho forleggjaren til Per Sivle, som òg hadde gått på Askov Højskole, og gav ut fleire av bøkene hans. Den aller fyrste skal ha vore «Nye Vossa-Stubbar» (1894), og seinare kom «Bersøglis- og andre Viser» (1895). I åra frå 1894 til 1896 gav Annetta ut heile åtte landsmålsbøker. Mellom desse var også Kari Liti (1895) av Brita Bjørgum, som skal ha vore den fyrste lengre forteljinga som ei kvinne skreiv på landsmål.

Presten og salmediktaren Anders Hovden gav ut «Sviv» (1895), «Odd» (1896) og «Heimhug»(1896) på forlaget til Annetta. Det kan også nemnast at Hans Seland og Lars Ekerhovd skreiv originale målbøker, og ei eventyrsamling hadde vore omsett av Marta Steinsvik.

Økonomien må ha våre ei stor utfordring for det vesle  forlaget, og ein kan undra seg på kvar dei fekk pengane frå. Dei hadde neppe pengar sjølve å setja inn, meiner Knut L. Måge. For det må ha vore svært lite å tena på målbøkene, og difor måtte dei også gje ut enkelte bøker som dei visste dei kunne tena pengar på. Éi av desse var ei framandordbok. Dei gav også ut ei rekkje med omsette bøker, nokre av dei var omsett av Hermine Bernhoft Osa, mor til spelemannen Sigbjørn Bernhoft Osa.

Nokre originalbøker på bokmål vart også utgjevne, mellom anna av forfattarane Albert Solem, Ivar Sæter, Aleksander Erbe, Johan Dørum og Johan Bojer, fortel Knut L. Måge. «Vaar viseskat – Nordens humoristiske viser og digte i udvalg» og «Praktisk formularbog – en haandbog for hver mand» vart utgjevne i 1896.

Ei utgjeving i juli 1895 vart det mykje styr med, og dette var Johan Bojers  «En moder, skuespill i en akt». Knut Måge skriv: «Boka handlar om ein ung gut som for å hjelpa mor si,  gjorde underslag i forretninga han arbeidde i. Då politiet kom inn i biletet, skaut han seg. Det skapte bysladder, for dette hadde nett gått føre seg i eit firma i Kristiania, og det var opplagt levande modell. Påtalemakta ville ikkje gripa inn. Då tok firmaet og kjøpte opp dei bøkene dei kom over og gjorde ende på dei.»

I 1899 gjekk ho saman med musikaren og stortingsstenografen Michael Flagstad frå Kongsberg i eit nytt forlag, Flagstad & Garathun, som dei truleg dreiv – meir eller mindre – fram til 1902. Annetta vart nær ven med Flagstad-familien, og dottera deira var den kjende operasongarinna Kirsten Flagstad. Ein lyt nemna at nettopp 1899 var eit svært vanskeleg år økonomisk i hovudstaden, for då skjedde det såkalla Kristianiakrakket, som skapte uvanleg vanskelege økonomiske tilhøve, men Annetta Garathun var neppe den som gav opp så lett.

Då forlaget i 1902 vart selt til L. E. Tvedte og seinare til C. Sarheim, dreiv Annetta i mange år arbeidet der, truleg til kring 1912. Deretter arbeidde ho i alle fall frå 1913 som annonsesjef i vekemagasinet «Vor Tid», før ho avslutta den aktive yrkeskarrieren i bladet URD, som var eitt av dei fyrste kulturbaserte og delvis politiske blada for kvinner.

Annetta skulle få eit langt liv i hovudstaden, som på den tida hadde namnet Kristiania, og ho budde mellom anna i Munchs gate 9 (kring 1890), i Calmeyers gate 9 (1894), i Ullevålsveien 61 (kring 1900) og i Sorgenfrigata 37 (kring 1910), før ho dei siste åra i livet budde i Jarveien 16 i Bærum saman med systerdottera. Men trass i mange år i hovudstaden, var det plassen ho heldt som heimbygda, Eidfjord, som lokka kvar einaste ferie. Når sumaren kom, reiste ho til systera på Bakke i Uvdal og vidare «heim»; over fjellet til hardangerbygda, og vitja slektningar og vener i Eidfjord, og ho kjende nok at det var her ho hadde røtene sine. For sjølv om ho vaks opp i Grytten og Veøy, hadde ho i romsdalstida i alle år jamleg vore med familien heim til Hardanger, og dermed fekk ho alt i barneåra verta kjend med både den vakre bygda og slekta i Eidfjord.

Annetta Garathun vart ikkje gift, og kanskje er det treffande når Ågot Miriam Alnes Orvik i ein artikkel om henne skriv: «kanskje var ho for sterk og sjølvstendig til det både i ord og gjerning». Sjølv om Annetta ikkje vart gift eller fekk barn, vitnar alt om at ho hadde ein stor omgangskrins av slekt og vener, som ho heldt nær kontakt med. Eg har fått høyra ein del om Annetta frå faster mi, Maria Øveraas (1919–2017), for ho var dotterdotter til Annettas syster, Maria Garen, og faster og Annetta hadde mykje kontakt. Faster Maria, som vaks opp i Drammen, fortalde om ei festleg og interessant dame som var eit oppkome av humor, historier og kunnskap. Når Annetta Garathun kom på vitjing frå hovudstaden, hadde ho interesse for store og små i slekta, og det fylgde mykje moro med henne, fortalde faster. Annetta kunne så mykje, hadde vore ein del ute og reist, og var i det heile ei kunnskapsrik kvinne, fekk eg vita.

Då den aktive yrkeskarrieren var avslutta, flytte Annetta til systerdottera si, Mette Lereim, i Bærum. Då faster skulle ta utdanning i Oslo i 1938, budde ho hjå slektningane på Jar, ja, ho fekk jamvel bu på same rom som Annetta, og dei to fekk då serleg god kontakt. På denne tida var Annetta 82 år, men kom svært godt overeins med den då 18 år gamle faster mi. Mellom anna fortalde ho at Annetta då batt inn bøker heime på rommet i Jarvegen 16, så ho var verksam opp i høg alder.

Faster har også fortalt at Annetta på sine eldre dagar gjerne starta dagen med ein liten genever-knert, og klokka ni på sundagane kom hushalderska inn på rommet deira med eit brett kaffi og vørterkake med geitost. Så brukte ho å fortelja om minna frå oppveksten på Kjølset-garden i Romsdal og «heimbygda» i Hardanger. Då sa ho ofte på det sjarmerande viset sitt; «Ja Kjølset-jentene var no vakre, då, veit du, ja unnateke meg, då. Men, eg har no klart meg godt, då.»

Annettas vitjing i Eidfjord var nok ei oppleving – og kanskje til gagn for bygdefolket òg –, for det var ei særeigen og stram dame som kom til vestlandsbygda med hatt og slips, og som nok gjorde stort inntrykk på dei fastbuande med dei særmerkte bykleda og framferda si. Enno finst det folk som minnest at ho kom til bygda, så Annetta Garathun var ei kvinne som vart lagt merke til. Ja, lat det ikkje vera tvil om at «ho bar sin hatt som ho ville.», som Knut L. Måge skriv i det nemnde «Hardanger» frå 1972. Han nemner vidare: «Annetta Garathun var ei dyktig kvinne. Ho hadde mange interesser, mykje kunnskapar og dertil styringsevne. Sjølvstendig var ho i meiningar og hadde svært gjerne hug på ein debatt.»

Knut L. Måge skreiv i «Hardanger» om Annetta og forlagsverksemda hennar og fortalde at det var dårlege tider for norsk forlagsdrift på 1800-talet. Dei fleste fekk trykt og utgjeve verka sine i Danmark, og det skal ha vore stas at det stod København på tittelbladet, meiner Måge. Han skriv vidare: «Det vart ein snunad i dette i slutten av hundraåret. Det kom sterkare norske forlag, åndsliv og språk skilde meir lag, og sjølvkjensla vaks.»

Måge skildrar at det var vanskelege tilhøve desse åra, og aller verst skal det ha vore for nynorsklitteraturen. Marknadspotensialet var svært avgrensa, og utgjevingar av landsmålsbøker var som oftast det same som å tapa pengar. Kor som er vart det skipa nokre få forlag som hadde til oppgåve å stø målbokavlen, fortel Måge, men at dei som ville gje ut bøker på nynorsk, måtte vera idealistar, og Annetta Garathun var verkeleg ein av desse.

Det er interessant å sjå nærare på korleis livskåra på denne tida var for sjølvstendige og einslege kvinner, som Annetta Garathun. Då ho dreiv verksemda si på 1890-talet, hadde ikkje kvinner allmenn stemmerett og dessutan svært avgrensa høve for å ta del i arbeidsliv og i det offentlege livet.

Forlagsbransjen var nok tidleg ute når det gjeld kvinner som åtte boktrykkjarforlag, noko som uansett kan ha vore viktig for kvinnesaka, men dette var eit resultat av at kvinnene hadde teke over drifta då ektemennene døydde. Kor involverte dei var i sjølve drifta, veit eg likevel ikkje. Einslege kvinner og enkjer over 25 år hadde frå 1842 hatt høve til å driva handel med innanriksvarer, medan gifte kvinner fekk denne retten først i 1894. Før 1863 var det elles berre enkjer som var myndige etter lova, medan ugifte kvinner – som Annetta – først vart fullt myndige 1863 og gifte kvinner i 1888.

På 1800-talet og mange tiår vidare var det nok også meir akseptert at kvinner i dei øvre samfunnslaga kunne ta del i det offentlege. Me ser til dømes at det syntest meir godteke at konene til kjende menn kunne ha offentlege roller og tillitsverv. Til dømes vart landets fyrste kvinnesaksforeining starta fyrst i 1883, og ikkje før i 1911 kunne den fyrste kvinna, Anna Rogstad, ta plass på Stortinget som vararepresentant. Kanskje kan ein seia at menn og kvinner reint formelt var jamstelte kring 1913/-14. Men vegen var enno lang å gå.

Uansett var det nok ikkje lett for ei ugift kvinne å stå fram i det offentlege på slutten av 1800-talet, ja det var rett og slett uvanleg og truleg ofte rekna som lite passande. Det er i ljos av desse tilhøva me lyt sjå Annetta Garathuns innsats og gjerning. Ho kom til Kristiania frå landlege kår, men ville fram, tok seg lærarutdanning, og dreiv forlagsbokhandel. Men ikkje nok med det; ho ville gje ut bøker på landsmål – og det midt i Kristiania! Kor lett var det?

I boka om norske forleggjarar gjennom 100 år, «Kardinaler og Kremmere», er Annetta nemnd fleire gonger. Det står mellom anna «[…] opptrådte for første gang en ugift kvinne som forlegger. Annetta Garathun fra Hardanger våget å utgi skjønnlitteratur på landsmål med Kristiania som base!» Forfatteren, Nils Johan Ringdal, har rett nok kosta på seg eit utropsteikn, men tru om ikkje Garathuns vågestykke hadde vore verd ei meir omfattande forteljing?

Ringdal fortel vidare om småforlag i hovudstaden. «I Kristiania hadde Annetta Garathun, Bertrand Jensen, John Aass, Bertrand Narvesen og flere andre sitt virke. Enten fordi de solgte for få bøker – eller fordi de som Narvesen hadde egne salgskanaler – var de ikke medlem av Bokhandlerforeningen.» Bertrand Narvesens stod jo bak Narvesen Kioskompagni, som jo hadde eigne utsalsstader, og Annetta Garathun hadde, som kjent, også eige utsal ved sida av postekspedisjon.

I boka om norsk forlagshistorie kan ein forresten sjå ein del interessante fotografi, ja, ikkje minst er dei to bileta over to sider på innsida av omslaget talande for kjønnsfordelinga i bransjen. Oppslagsbiletet er frå 25-årsjubiléet til forleggjarforeininga i 1920, der 31 herrar er å sjå i festleg samvær. Sist i boka er det så eit bilete frå generalforsamlinga heile 60 år seinare; i 1980. Her er 43 personar tilstades – og, ja, alle er menn.

Det går òg fram at mange forlag braut saman etter det nemnte Kristiania-krakket, mellom andre også forlagsbokhandelen til Annetta Garathun, men om dette er heilt riktig, veit eg ikkje. Noko må i alle høve ha vore att av verdi sidan ho kunne selja føretaket i 1902.

Blant nokre målfolk og andre spesielt interesserte har Annetta Garathun i dag eit lite namn, men burde kanskje hatt eit mykje større namn – som ein av dei fyrste som arbeidde ihuga for både målsaka, nynorsklitteraturen og kvinnesaka.

Ein kan spørja seg kvifor me ikkje har høyrt meir om Annetta. Eg har ikkje det fullgode svaret, men noko av forklaringa vil eg tru har å gjera med nettopp det at ho var kvinne, ugift og stod åleine. Når det gjeld kvinnesaka, var det kanskje lettare å få namnet sitt rissa inn for ettertida viss ein hadde ein kjend ektefelle.

Annetta Garathun var sjølv heller ikkje forfattar, medan fleire av dei meir kjende og dyktige målkvinnene me i dag har god kjennskap til, var skribentar og forfatta verk som var med på å gjera dei til namn for ettertida.

At ho også var ein av dei små forlagsaktørane, gjorde det nok ikkje lettare, ei heller det å koma seg fram og markera seg i den livssituasjon ho var i. Når Ringdal ikkje har skrive meir om Annetta Garathun, vil eg tru at dette også har si skuld i mangel på kjelder.

Så lyt me hugsa på at forlagskvinna kom seg fram i ei tid då kvinner enno ikkje hadde allmenn stemmerett (det fekk dei fullt ut fyrst i 1913), og få kvinner tok del i det offentlege livet. Ifylgje boka til Ottar Grepstad, «Viljen til språk», var Annetta Garathun Noregs fyrste kvinnelege forleggjar av nynorsk litteratur, kvinnesaksforkjempar, lærar og «målkvinne». Det vert i våre dagar støtt snakka om at både den eine og den andre er ei «sterk kvinne», men i høvet Annetta Garathun trur eg verkeleg det er dei rette orda.

Eli Bjørhusdal skreiv i 2006 ein svært interessant artikkel på sprogradet.no, «Kvinner i det sentrale målmiljøet før 1906», og ho gjev Annetta Garathun ei sentral rolle. Mellom anna går det fram at 137 målfolk i 1906 var samla i Turnhallen i Oslo for å skipa Norigs Maallag. Berre seks av dei var kvinner, og éi av dei var Annetta Garathun. Bjørhusdal skriv: «Mindre kjent er det at denne målkvinneeliten òg drog i gang ein norskdomssalong i 1900, Oslo Gilde, som vart ein viktig møteplass for sentrale delar av den norske venstreeliten kring unionsoppløysinga. Oslo Gilde var langt på veg organisert og styrd av kvinner i og kring målrørsla.»

Annetta Garathun var òg ein del av miljøet kring målavisa «Den 17de Mai» og tok del i fleire store tiltak, som Bjørhusdal òg skreiv om: «Nokre år før skipinga av Oslo Gilde sette Den 17de Mai-miljøet i gang eit tiltak som skulle vise seg å bli avgjerande i oppbygginga av den organiserte målrørsla. Den norske marknaden (målmarknaden) i 1898 vart den fyrste store mønstringa av norsk folkekultur i hovudstaden. Føremålet var å samle inn pengar til landsmålsfondet Målkassa. Eit år i førevegen vart målfolk over heile landet sett i sving med å samle inn pengar, og då det endeleg braka laus på Tivoli-området i september 1898, fekk hovudstadspublikummet oppleve ridande opptog, felespel, bunadframsyning og amatørteater, kafear med norsk bondekost, dans, tombola og lutspel av alle slag. Nasjonale profilar som Arne Garborg, Fridtjof Nansen og Jørgen Løvland tala, og Hulda Garborg stod for teateroppsetjingane.»

I Arbeidsnemnda for «Den norske marknaden» sat altså Annetta Garathun. Namnet hennar er òg nemnt fyrst i rekkja i ein annonse i Dagbladet i august 1898, der det mellom anna står: «Formaalet er at vække interessen for vår nationale kultur».

Dei store inntektene frå Målmarknaden skapte stor aktivitet, mange lokale mållag og ungdomslag såg dagsens ljos rundt i landet, og mellom anna vart Bondeungdomslaget (BUL) i Kristiania starta i 1899. Pengane var viktig for å finansiera målreisinga frå starten av 1900-talet og leggja grunnlaget for nynorsk skriftkultur, fortalte Bjørhusdal. I avisa «Den 17de Mai» for 8. mai 1920 går det fram at Annetta òg var skrivar for Hardinglaget i Kristiania, og ein må tru ho var med her i ei årrekkje, truleg frå starten i 1914.

Informasjonene som Bjørhusdal gjev, er viktige for å sjå at Annetta Garathun var ein viktig medspelar når det galdt både målsaka, nynorsklitteraturen og kvinnesaka. Ja, ho sette gode spor etter seg, Annetta Garathun – og ikkje minst – ho bar sin hatt som ho sjølv ville.

15. mai 1950 døydde Annetta, nær 94 år gamal, og laurdag 20. mai kl. 12 tok ein avskil med henne i Det Gamle Krematorium. I annonsen i Aftenposten stod det fylgjande: «Vår kjære gamle tante Annetta Garathun døde stille i dag. Jar 15. mai. På familiens vegne Mette Lereim.»

Etter bisetjinga vart ho gravlagd på Vår Frelses gravlund i Oslo, der gravsteinen hennar er verna.

Kjelder:

Eli Bjørhusdal: «Kvinner i det sentrale målmiljøet før 1906» http://www.sprakradet.no/Vi-ogvart/Publikasjoner/Spraaknytt/Arkivet/2006/Spraaknytt_3_2006/Kvinner/

Ågot Miriam Alnes Orvik: Artikkel i «Årbok for Rama 2013»: Annetta Garathun – en pioner (side 9)

Elisabeth Lønnå: Store norske leksikon, Norsk kvinnehistorie

Knut T. Måge: Hardingforlaget Hydle & Co som spreidde nynorsk litteratur i 1890-åra», artikkel i «Hardanger» (1972)

Ottar Grepstad: Viljen til språk

Nils Johan Ringdal og Terje Holtet Larsen: «Kardinaler og kremmere; norske forleggere gjennom hundre år» (1995)

Maria Øveraas (1919–2017)

Allkunne: https://www.allkunne.no/framside/biografiar/g/anetta-garathun/90/664/

Blogg: http://mellomfjordogfjell.sekken.net/2010/05/anetta-garathun.html

Dabladet: 27.8.1898 (annonse)

Digitalarkivet: Folketeljingar

Målaktivisten og nynorskforleggjaren

Annetta Garathun

– Ho bar sin hatt som ho sjølv ville – (versjon 1)

Eg har diverre aldri møtt Annetta Garathun, for ho døydde lenge før eg vart fødd. Truleg har difor både eg og andre gått glipp av mykje, for systera til oldemor i Eidfjord var nok ei spesiell dame og ein personlegdom som sette preg på samtida si – ja, både i kvardagslivet og i det offentlege.

Det var målsaka og kjærleiken til nynorsk litteratur som skulle koma til å stå i sentrum i det lange og spanande livet hennar, men Eidfjord og Hardanger hadde òg ein stor plass i hjarta til Annetta; eit hjarta som inneheldt mykje varme og kjærleik og som slo til ho vart nær 94 år. Men lat meg fyrst fortelja litt om dei fyrste åra hennar.

Annetta Garathun vart fødd i 1856 på den vesle garden Skorge i Grytten i Romsdal, men eg tek meg likevel den retten å kalla henne eidfjording, for det var i stor grad heimbygda til foreldra, Eidfjord, ho kjende seg nær.  Mora og faren, Marta og Ola og Garathun, hadde flytta frå Øvre Eidfjord til Romsdal kring 1849, og dei var nok inspirerte av at mange hardingar på denne tida hadde vore på Nord-Vestlandet på sumarfiske, og dermed gjorde garatunane romsdalingar av seg – for ei stund. Kring 1859/-60 kjøpte familien ein større gard på Vågstranda på sørsida av Romsdalsfjorden og budde på Kjølset-garden fram til 1875.

Marta og Ola  fekk seks jenter, og i Eidfjord vart dei stundom kalla »dei vakre Garathun-systrene» (Kjølset-systrene). Berre den eldste av dei, Marit, vart fødd i Eidfjord medan dei fem yngste, Anna, Olina, Annetta, Maria og Helena, kom til verda i den nye tida i Romsdal. To av dei busette seg seinare i Eidfjord, der Anna gifte seg med Ola Lægreid og Maria med Ola Garen (som bygde Fossli), og desse har mange etterkomarar. Marit flytte til Kristiania, Olina vart gift til Bakke-garden i Uvdal medan yngstejenta, Helena, døydde berre fem år gamal.

Då foreldra i 1875 vende heim til Hardanger, var den sjølvstendige Annetta Garathun 19 år og drog difor til Danmark for å gå på den vidgjetne Askov Højskole.  Nettopp denne tida på folkehøgskulen sette nok sterkt preg på den unge, forvitne dama, for her fekk ho læra mykje, treffa interessante menneske og her la ho nok grunnlaget for yrkeskarrieren sin.

Etter tida i Danmark var ho frå 1877 på Torp-skulen på Elverum, som var ein form for friskule utanfor det vanlege skulemønsteret. Venteleg var det her ho fekk lærarutdanninga si, og sidan underviste ho ved skulen òg. Knut L. Måge skreiv i 1972 i tidsskriftet «Hardanger» at det truleg var her i det radikale skulemiljøet «ho fekk bokormen i seg».

Annetta Garathun forlét Elverum i 1883,  var deretter ei tid i Eidfjord, og eitt år var ho lærar i Stangvik på Nordmøre. Truleg busette ho seg i Kristiania på slutten av 1880-talet og arbeidde kring 1891 ei tid som lærar, før ho tok til å arbeida i forlaget til Søren Mittet, ein mann ho nok kjende frå tida i Veøy i Romsdal. Annetta hadde fått interesse for boksal og forlagsverksemd, og no fekk ho læretida si.

I 1894 gjekk ho i kompaniskap med Magnus Hydle, som ho kjende frå Ulvik, i nynorskforlaget Hydle & Co, men allereie året etter stod Annetta åleine med forlaget. Ho etablerte då firmaet under nytt namn, A. Garathuns Forlagsbokhandel, i Grubbegata 2, i bygget der ein frå 1903 også finn Stortorgets Gjæstgiveri, og dreiv sjølv forlaget fram til 1899. Mellom anna hadde ho då ekspedisjonen av «Syn og Segn» for Det Norske Samlaget.  Alt tilseier at lokalet i Grubbegata tente som både bokhandel og forlagsverksemd, og staden skal ha vore ein samlingsplass for mange hardingar i hovudstaden. Her skal ho ha hatt hjelp av mellom andre stortingsstenografen Jon Måkestad frå Nå og Guro Meland, meinte Knut L. Måge.

Annetta Garathun ivra for målsaka, og det var difor nynorskbøker ho ville gje ut. På denne tida var ho  forleggjaren til Per Sivle, som òg hadde gått på Askov Højskole, og gav ut fleire av bøkene hans. Den aller fyrste skal ha vore «Nye Vossa-Stubbar» (1894), og seinare kom «Bersøglis- og andre Viser» (1895). I åra frå 1894 til 1896 gav Annetta ut heile åtte landsmålsbøker. Blant desse var også Kari Liti (1895) av Brita Bjørgum frå Voss, som skal ha vore den fyrste lengre forteljinga som ei kvinne skreiv på landsmål. Desse bøkene kom ut kring 1894/-95,  medan «Vaar viseskat – Nordens humoristiske viser og digte i udvalg» og «Praktisk formularbog – en haandbog for hver mand» vart utgjevne i 1896.

I 1899 gjekk ho saman med musikaren og stortingsstenografen Michael Flagstad frå Kongsberg i eit nytt forlag, Flagstad & Garathun, som dei truleg dreiv – meir eller mindre – fram til 1902. Annetta vart nær ven med Flagstad-familien, og dottera deira var den kjende operasongarinna Kirsten Flagstad.  Ein lyt nemna at nettopp 1899 var eit svært vanskeleg år økonomisk i hovudstaden, for då skjedde det såkalla Kristiania-krakket, som skapte uvanleg vanskelege økonomiske tilhøve, men Annetta Garathun var neppe den som gav opp så lett.

Då forlaget i 1902 vart selt til L. E. Tvedte og seinare til C. Sarheim, dreiv Annetta i mange år arbeidet der, truleg til kring 1912. Deretter arbeidde ho i alle fall frå 1913 som annonsesjef i vekemagasinet Vor Tid, før ho avslutta den aktive yrkeskarrieren i bladet URD, som var eit av dei fyrste kulturbaserte og delvis politiske blada for kvinner.

Annetta skulle få eit langt liv i hovudstaden, som på den tida hadde namnet Kristiania, før ho dei siste åra i livet budde på Jar i Bærum saman med systerdottera. Men trass i mange år i storbyen, var det plassen ho heldt som heimbygda, Eidfjord, som lokka kvar einaste ferie. Når sumaren kom, reiste ho «heim»; over fjellet til hardangerbygda, og vitja slektningar og vener i Eidfjord, og ho kjende nok at det var her ho hadde røtene sine. For sjølv om ho vaks opp i Grytten og Veøy, hadde ho i romsdalstida i alle år jamleg vore med familien heim til Hardanger, og dermed fekk ho allereie i barneåra  verta kjend med både den  vakre bygda og slekta i Eidfjord.

Annetta Garathun vart ikkje gift, og kanskje er det treffande når Ågot Miriam Alnes Orvik i ein artikkel om henne skriv: «kanskje var ho for sterk og sjølvstendig til det både i ord og gjerning». Sjølv om Annetta ikkje vart gift eller fekk barn, vitnar alt om at ho hadde ein stor omgangskrins av slekt og vener, som ho heldt nær kontakt med. Eg har fått høyra ein del om Annetta frå den kjære faster mi, Maria (Majen) Øveraas (1919–2017),  for Majen var dotterdotter til Annettas syster, Maria Garen, og faster og Annetta hadde mykje kontakt. Majen, som vaks opp i Drammen, fortalde om ei festleg og interessant dame som var eit oppkome av humor, historier og kunnskap. Når Annetta Garathun kom på vitjing frå hovudstaden, hadde ho interesse for store og små i slekta, og det fylgde mykje moro med henne, fortalde faster. Annetta kunne så mykje, hadde vore ein del ute og reist, og var i det heile ei kunnskapsrik kvinne.

Då den aktive yrkeskarrieren var avslutta, flytte Annetta til systerdottera si, Mette Lereim, på Jar i Bærum. Då faster skulle ta utdanning i Oslo i 1938, budde ho hjå slektningane på Jar, ja, ho fekk jamvel bu på same rom som Annetta, og dei to fekk då serleg god kontakt. På denne tida var Annetta 82 år, men kom svært godt overeins med den då 18 år gamle faster mi. Mellom anna fortalde Majen at Annetta då batt inn bøker heime på rommet i Jarvegen 16, så forleggjaren var verksam opp i høg alder.

Faster har også fortalt at Annetta gjerne starta dagen med ein liten genever-knert, og klokka ni på sundagane kom hushalderska inn på rommet deira med eit brett kaffi og vørterkake med geitost. Så brukte ho å fortelja om minna frå oppveksten på Kjølset-garden i Romsdal og «heimbygda» i Hardanger. Då sa ho ofte på det sjarmerande viset sitt; «Ja Kjølset-jentene var no vakre, då, veit du, ja unntaka meg, då. Men, eg har no klart meg godt, då.»

Annettas vitjing i Eidfjord var nok ei oppleving – og kanskje gagnleg for bygdefolket òg –, for det var ei særeigen og stram dame som kom til vestlandsbygda med hatt og slips, og som nok gjorde stort inntrykk på dei fastbuande med dei særmerkte bykleda og framferda si.  Enno finst det folk som minnest at ho kom til bygda, så Annetta Garathun var ei kvinne som vart lagt merke til. Ja, lat det ikkje vera tvil om at «ho bar sin hatt som ho ville.», som Knut L. Måge omtala Annetta  i det nemnde «Hardanger» frå 1972. Han skreiv også: «Annetta Garathun var ei dyktig kvinne. Ho hadde mange interesser, mykje kunnskapar og dertil styringsevne. Sjølvstendig var ho i meiningar og hadde svært gjerne hug på ein debatt.»

I boka om norske forleggjarar gjennom 100 år er Annetta nemnd fleire gonger. Det står mellom anna  « … opptrådte for første gang en ugift kvinne som forlegger. Annetta Garathun fra Hardanger våget å utgi skjønnlitteratur på landsmål med Kristiania som base.» Det går òg fram at mange forlag braut saman etter det nemnte Kristiania-krakket, mellom andre også forlagsbokhandelen til Annetta Garathun, men om dette er heilt riktig, veit eg ikkje. Noko må i alle høve ha vore att av verdi sidan ho kunne selja føretaket i 1902.

Serleg blant målfolk og andre spesielt interesserte har Annetta Garathun i dag eit namn – og burde kanskje hatt eit mykje større namn  – som ein av dei fyrste som arbeidde ihuga for målsaka, nynorsklitteraturen og kvinnesaka. Så lyt me også hugsa på at ho kom seg fram i ei tid då kvinner enno ikkje hadde allmenn stemmerett (det fekk dei fullt ut fyrst i 1913), og få kvinner tok del i det offentlege livet. Ifylgje boka til Ottar Grepstad, Viljen til språk, var Annetta Garathun Noregs fyrste kvinnelege forleggjar av nynorsk litteratur, kvinnesaksforkjempar, lærar og «målkvinne». Det vert i våre dagar støtt snakka om at både den eine og den andre er ei «sterk kvinne», men i høvet Annetta Garathun, trur eg verkeleg det er dei rette orda.

Eli Bjørhusdal skreiv i 2006 ein svært interessant artikkel på sprogradet.no, «Kvinner i det sentrale målmiljøet før 1906», og ho gjev Annetta Garathun ei sentral rolle. Mellom anna går det fram at 137 målfolk i 1906 var samla i Turnhallen i Oslo for å skipa Norigs Maallag. Berre seks av dei var kvinner, og éi av dei var Annetta Garathun. Bjørhusdal skreiv: «Mindre kjent er det at denne målkvinneeliten òg drog i gang ein norskdomssalong i 1900, Oslo Gilde, som vart ein viktig møteplass for sentrale delar av den norske venstreeliten kring unionsoppløysinga. Oslo Gilde var langt på veg organisert og styrd av kvinner i og kring målrørsla.»

Annetta Garathun var òg ein del av miljøet kring målavisa Den 17de Mai og tok del i fleire store tiltak, som Bjørhusdal òg skreiv om: «Nokre år før skipinga av Oslo Gilde sette Den 17de Mai-miljøet i gang eit tiltak som skulle vise seg å bli avgjerande i oppbygginga av den organiserte målrørsla. Den norske marknaden (målmarknaden) i 1898 vart den fyrste store mønstringa av norsk folkekultur i hovudstaden. Føremålet var å samle inn pengar til landsmålsfondet Målkassa. Eit år i førevegen vart målfolk over heile landet sett i sving med å samle inn pengar, og då det endeleg braka laus på Tivoli-området i september 1898, fekk hovudstadspublikummet oppleve ridande opptog, felespel, bunadframsyning og amatørteater, kafear med norsk bondekost, dans, tombola og lutspel av alle slag. Nasjonale profilar som Arne Garborg, Fridtjof Nansen og Jørgen Løvland tala, og Hulda Garborg stod for teateroppsetjingane.»

I Arbeidsnemnda for «Den norske marknaden» sat altså Annetta Garathun. Namnet hennar er òg nemnt fyrst i rekkja i ein annonse i Dagbladet i august 1898, der det mellom anna står: «Formaalet er at vække interessen for vår nationale kultur».

Dei store inntektene frå Målmarknaden skapte stor aktivitet, mange lokale mållag og ungdomslag såg dagsens ljos rundt i landet, ikkje minst i Hardanger, og mellom anna vart Bondeungdomslaget (BUL) i Kristiania starta i 1899. Pengane var viktig for å finansiera målreisinga frå starten av 1900-talet og leggja grunnsteinen for nynorsk skriftkultur, fortalte Bjørhusdal. I avisa Den 17de Mai for 8. mai 1920 går det fram at Annetta òg var skrivar for Hardinglaget i Kristiania, og ein må tru ho var med her i ei årrekkje, truleg frå starten i 1914.

Informasjonene som Bjørhusdal gjev, er viktige for å sjå at Annetta Garathun var ein viktig medspelar  når det galdt både målsaka, nynorsklitteraturen og kvinnesaka. Ja, ho sette gode spor etter seg, Annetta Garathun – og ikkje minst – ho bar sin hatt som ho sjølv ville.

15. mai 1950 døydde Annetta, nær 94 år gamal, og laurdag 20. mai kl. 12 tok ein avskil med henne i Det Gamle Krematorium. I annonsen i Aftenposten stod det fylgjande: «Vår kjære gamle tante Annetta Garathun døde stille i dag. Jar 15. mai. På familiens vegne Mette Lereim.»

Etter bisetjinga vart ho gravlagd på Vår Frelses gravlund i Oslo, der gravsteinen hennar er verna.

(Artikkelen stod i Hardanger Folkeblad 14. juli 2018)